Optik & Fizik & Ölçme

OPTİK

Işık Nedir?
Işığı
yaptığı davranışlarla tanırız. Işık saydam ortamlarda yayılır. Işık
foton denilen taneciklerden oluşur. Fotonların belirli bir dalga boyu
vardır. Bazı fiziksel olaylarda tanecik, bazılarında dalga yapılı
özelliği gösterir. Belirli enerjileri vardır.
Işık Kaynakları
Hangi
ortamda olursa olsun, gece ve gündüz kendiliğinden ışık yayarak
görülebilen cisimlere ışık kaynağı denir. Işık kaynakları, yapılarına
göre, sıcak (akkor) ışık kaynakları ve soğuk (akkor olmayan) ışık
kaynakları olmak üzere ikiye ayrılır.
Üzerine
düşen ışığı geçirip geçirmemelerine göre, maddeler üç kısımda
incelenir. Üzerlerine düşen ışığı tamamıyla geçirebilen, cam, su ve
hava gibi maddelere saydam maddeler denir. Üzerlerine düşen ışığın bir
kısmını geçiren maddelere yarı saydam maddeler hiç geçirmeyenlere ise
saydam olmayan maddeler denir.
Işık Nasıl Yayılır?
Işık
kaynaklarından yayılan ışınlar türdeş ortam içerisinde doğru boyunca
ilerler. Işığın ilerlemesi için ortama ihtiyaç yoktur. Işık türdeş
saydam ortam içerisinde sabit hızla yayılır ve ışık hızı ortama göre
değişir.
Tam Gölge - Yarı Gölge
Kaynaklardan
yayılan ışınlar, ortamda ilerlerken saydam olmayan cisimler üzerine
düşerlerse, cisimleri geçemediklerinden dolayı, cisimlerin arka
tarafında karanlık alanlar oluşur. Meydana gelen bu karanlık alanlara
gölge denir. Gölgenin şekli, saydam olmayan cismin şeklinin en büyük
kesiti gibidir. Bunun sebebi, noktasal ışık kaynağından çıkan ışığın
doğrusal olarak yayılmasıdır. Şekildeki
ışık kaynağından çıkan ışınların hiç düşmediği yerlere tam gölge,
kaynağın bazı bölgelerinden ışık düşüp bazı bölgelerinden ışık
düşmediği yerlere de yarı gölge denir.
Eğer
kullanılan ışık kaynağı şekildeki gibi saydam olmayan engelden büyük
ise, perdenin bulunduğu yere göre gölge şekilleri değişir. Perde (a)
konumunda iken ortada tam gölge ve etrafında yarı gölge oluşur. Perde
(b) konumunda iken yalnız yarı gölge oluşur. (Şekil (a) ve (b))
Dünya
güneş etrafında dönerken, ay dünya ile güneş arasına şekildeki gibi
girdiğinde, ayın gölgesi dünya üzerine düşer ve K noktasından bakan
gözlemci güneşi göremez. Bu olaya güneş tutulması denir.
Dünya,
güneş etrafında dönerken ay ile güneş arasına şekildeki gibi girdiğinde
dünyanın gölgesi, ay üzerine güneş ışınlarının gelmesini engeller.
Güneşten ışık alamayan ay, L noktasından bakıldığında görülmez, bu
olaya da ay tutulması denir. DÜZLEM AYNALAR
Yansıma
Saydam
ortamda hareket eden ışığın herhangi bir yüzeye çarpıp geri dönmesine
yansıma denir. Yansıma olayında ışığın hızı, frekansı, rengi yani
hiçbir özelliği değişmez. Sadece hareket yönü değişir. Bir
yüzeyle 90° lik açı yapan dikmeye yüzeyin normali denir. Gelen ışınla
normal arasındaki açıya gelme açısı (a), yansıyan ışınla normal
arasındaki açıya da yansıma açısı (b) denir.
Yansımanın iki yasası vardır:
1. Gelen ışın, normal ve yansıyan ışın aynı düzlemdedir.
2. Gelme açısı yansıma açısına eşittir. (a = b)
Işınların
geldiği yüzey şekildeki gibi düzgün olursa, bu yüzeyin her noktasında
normaller birbirine paraleldir. Şekildeki gibi gelen ışınların gelme
açıları birbirine yansıma açıları da birbirine eşit olur. Bundan
dolayı yüzeye birbirine paralel gelen ışın demeti, yüzeyden de
birbirine paralel olarak yansır. Bu yansımaya düzgün yansıma denir.
Eğer
yüzey şekildeki gibi düzgün değilse, yüzeyin bütün noktalarındaki
normaller farklıdır. Yüzeye paralel gelen ışınların gelme açıları
yansıma açılarına eşit olmaz. Bu yansımaya dağınık yansıma denir. Görüntü Oluşumu
Herhangi
bir cismi görebilmek için, cisimden yayılan ışınların göze gelmesi
gerekir. Cisimden çıkan ışınlar doğrudan göze gelirse cisim görülür.
Eğer cisimden çıkan ışınlar, yansıma veya kırılma sonucu göze gelirse algılanan şey cismin görüntüsü olur.
Şekildeki
K noktasal cisminin görüntüsünü bulmak için iki ışın kullanmak
yeterlidir. Bu ışınlar yansıma kurallarına göre yansıtılır. Işınların
uzantılarının kesiştiği yerde görüntü oluşur. Bu görüntü aynaya dik
gönderilen ışının uzantısı üzerinde olmak zorundadır. Eğer
cisim şekildeki gibi ise K ve L noktalarının ayrı ayrı görüntüleri
bulunur ve bu K', L' görüntü noktaları birleştirilerek K, L cisminin
görüntüsü bulunur. Görüntünün Özellikleri:
Yansıyan
veya kırılan ışınların kendileri kesişirse görüntü gerçek, uzantıları
kesişirse görüntü zahirî (sanal) olur.
Zahiri
görüntüler her zaman görünen görüntülerdir. Gerçek görüntüler ise,
perde üzerine düşürülerek, değişik noktalardan görülebildiği gibi,
gerçek görüntüden göze gelen ışınlar nedeniyle de perde olmadan da
görülebilirler.
Düzlem Aynada Görüntü ve Özellikleri:
Şekildeki
gibi noktasal bir cisimden çıkan ışınlar, düzlem aynada yansıyor ve
uzantılarının kesiştiği yerde görüntü oluşuyor. Buna göre, düzlem aynada oluşan görüntü;

• Zahirîdir.
  
• Aynaya olan uzaklığı, cismin aynaya olan uzaklığına eşittir.
  
• Boyu, cismin boyuna eşittir.
  
• Cisme göre sağlı solludur. Sağ elimiz, görüntümüzün sol elidir.
  
• Aynaya göre simetriktir.
  

Yukarıdaki şekilde cismin
aynaya dik uzaklığı yoksa aynanın uzantısı alınır. K cisminin bu
uzantıya göre simetriği olan K' görüntüsü bulunur.
Görüş Alanı
Bir
düzlem aynanın iki kenarına gözden gönderilen ışınlar aynada yansır.
Yansıyan bu ışınlar ile ayna arasında kalan alana görüş alanı denir. Bu
yansıyan ışınların üzerinden geçtiği noktalar ve bu ışınlar arasında
kalan noktaları görebilmek mümkündür. Saydam
olmayan küresel cisimlerin görüntülerinin arkasında kalan noktalar
görülemeyebilir. Onun için görüş alanına bakarak görülebilecek noktalar
kesinlikle bunlardır diye söylemek hatalı olabilir.
Şekilde
G noktasından aynaya bakan bir gözün görüş alanını bulurken, aynanın
iki ucundan normaller çizilir. Gelen ışının eşit açı yaparak
yansımasını bulmak için, gözün normale dik olan uzaklığı belirlenir.
Yansıyan ışın yine normalden eşit dik uzaklık olan noktadan geçer.
Şekilde 1. ışın L noktasından, 2. ışın da S noktasından geçecek şekilde
yansır. G noktasının aynadaki görüntüsünü görmek için nerelerden
bakılmalı diye sorulduğunda, görüş alanı içinden bakılmalı cevabı
verilir.
Gelme
açısını yansıma açısına eşit çizebilmek için, aynanın normali hatasız
çizilmelidir. Şekilde K aynası birim karelerin köşelerine
yerleştirilmiş ise, normal ile ayna arasındaki açının 90° olması için
bir kare köşegeni birleştirilerek normaller çizilir. Yan yana iki kare
köşesi birleştirilerek yerleştirilen L aynasının normali, üst üste iki
kare köşesi birleştirilerek bulunur. Düzlem Aynada Özel Durumlar
1.
Düzlem aynada gerçek cismin görüntüsü her zaman zahirîdir. Cismin
aynaya uzaklığı, görüntünün aynaya uzaklığına, cismin boyu da
görüntünün boyuna eşittir.
2.
Bir düzlem aynaya gelen ışının doğrultusu değiştirilmeden, ayna a açısı
kadar döndürülürse, yansıyan ışın 2a kadar döner. Şekilde normal her
zaman ayna ile 90° lik açı yapar. Ayna, a açısı kadar döndürülürse
normal de a açısı kadar döner. Gelme açısı a kadar büyür, dolayısıyla
yansıma açısı da a kadar büyür. Sonuçta yansıyan ışın 2a açısı kadar
sapar. Şekilde
x � y eksenleri arasında 45° lik açıyla yerleştirilen aynada, x ekseni
üzerindeki K cisminin görüntüsü y ekseninde ve K' noktasında oluşur.
Ayna 45° dönderilerek y eksenine getirilirse, K' noktası 90° dönerek
K'' noktasına gelir. 3.
Bir düzlem ayna ışık kaynağına yaklaştıkça gelme açısı, dolayısıyla
yansıma açısı da büyür. Bu da yansıyan ışınlar arasındaki alanın
büyümesi demektir. Kısacası düzlem ayna göze yaklaştıkça görüş alanı
artar. Ayna gözden uzaklaştıkça görüş alanı azalır. Veya düzlem aynaya
yaklaştıkça görüş alanı artar, uzaklaştıkça görüş alanı azalır.
4. Kesişen iki düzlem ayna arasındaki açı a ise aynalar arasında meydana gelen görüntü sayısı,
tane olur,

Paralel iki düzlem ayna arasındaki görüntü sayısı sonsuzdur.
KÜRESEL AYNALAR
Yarıçapı
R olan bir kürenin tümsek kısmı parlatılıp ayna yapılırsa tümsek ayna,
çukur kısmı parlatılıp ayna yapılırsa çukur ayna elde edilmiş olur.
Aynanın tam ortasından ve merkezinden geçen eksene asal eksen denir.
Aynanın asal eksenle çakıştığı noktaya tepe noktası (T) denir. Tepe
ile merkez noktalarının tam ortasındaki noktaya da odak noktası (F)
denir. Odak noktasının aynaya veya merkeze uzaklığına da odak uzaklığı
(f) denir. Odak uzaklığı ile aynanın (R) yarıçapı arasında R = 2f bağıntısı vardır.

Kürenin
merkezinde geçen bütün doğrular kürenin yüzeyine dik olduğundan,küresel
aynalarda merkezden geçen bütün doğrular normal olarak kapul edilebilir.
Çukur Aynada Işınların Yansıması
Yansımanın
en önemli şartı gelme açısının yansıma açısına eşit olmasıdır.
Merkezden aynaya çizilen doğrular, küresel aynaların normalidir. Çünkü
bu doğrular aynaya diktir.
1.
Asal eksene paralel gelen ışınlar yansıdıktan sonra odaktan geçer.
Gelen ışığın normalle yaptığı açı, yansıyan ışığın normalle yaptığı
açıya eşittir. 2. Odaktan aynaya gelen ışınlar asal eksene paralel gidecek şekilde yansır. Bir önceki ışının tam tersidir.
3.
Merkezden gelen ışınlar yine merkezden geçecek şekilde yansır. Çünkü
normal üzerinden gelen ışınlar, aynaya dik çarptıklarından kendi
üzerlerinden geri yansırlar. 4.
Tepe noktasına gelen ışınlar, asal eksenle eşit açı yapacak şekilde
yansırlar. Çünkü asal eksen de merkezden geçtiği için normaldir.
Çukur Aynada Görüntü Çizimleri
Oluşan
görüntünün yerini bulmak için en az iki tane ışın kullanmak gereklidir.
Işınlar nerede kesişirse görüntü orada oluşur.
Cisim
sonsuzda ise; sonsuzdan gelen ışınlar asal eksene paralel gelirler.
Paralel gelen ışınlar ise yansıdıktan sonra odakta toplanırlar.
Görüntü, odakta gerçek ve nokta halinde oluşur.
1.Cisim
merkezin dışında ise; görüntü, odak ve merkez arasında, ters gerçek ve
boyu cismin boyundan küçüktür. Hatırlanacağı gibi ışınların kendisi
kesişirse görüntü gerçek, uzantıları kesişirse görüntü zahirî olur. 2.Cisim merkezde ise; görüntü, merkezde ters gerçek ve boyu cismin boyuna eşit olur. 3.Cisim
odakla merkez arasında ise; görüntü merkezin dışında ters, gerçek ve
boyu cismin boyundan büyüktür. 4.Cisim odakta ise; yansıyan ışınlar birbirlerine paralel olduğundan, görüntü sonsuzda ve belirsizdir.
5.Cisim
ayna ile odak arasında ise; görüntü aynanın arkasında, düz, zahirî ve
boyu cismin boyundan büyüktür. Çizimlerden de görüldüğü gibi cisim veya
görüntüden aynaya yakın olanın boyu daha küçüktür. Tümsek Aynalarda Özel Işınlar
Tümsek
aynada da çukur aynada olduğu gibi merkezden geçen bütün doğrular
normaldir. Tümsek aynada odak noktası aynanın arkasında olduğu için
zahirîdir. Çünkü odak, ışığın toplandığı noktadır. Tümsek aynada ışık
toplanmaz. Sadece uzantıları odaktan geçer, kendileri geçemez.
1. Asal eksene paralel gelen ışınlar, uzantıları odaktan geçecek şekilde yansırlar. 2. Uzantıları odaktan geçecek şekilde gelen ışınlar, asal eksene paralel gidecek şekilde yansırlar.
3.
Uzantıları merkezden geçecek şekilde gelen ışınlar, kendi üzerlerinden
geri dönecek şekilde yansırlar. 4. Tepe noktasına gelen ışınlar, asal eksenle eşit açı yapacak şekilde yansırlar.
Tümsek Aynada Görüntü Çizimi
Bir
tümsek aynada cisim nerede olursa olsun görüntü her zaman ayna ile odak
noktası arasında, düz, zahirî ve boyu cismin boyundan küçüktür. Cisim
sonsuzda iken görüntü odakta nokta halinde olur. Şekilde görüldüğü gibi
cisim aynaya yaklaştıkça görüntünün boyu büyüyerek aynaya yaklaşır. Küresel Aynalarda Herhangi Bir Işığın İzlediği Yol:
Çukur
aynaya özel ışınların dışında herhangi bir ışın gönderildiğinde, ışının
aynaya değme noktasına merkezden geçen normal çizilir. Gelen ışın
normal ile eşit açı yapacak şekilde yansır. Şekilde
tümsek aynaya gelen ışın, normal ile eşit açı yapacak şekilde yansır.
Tümsek aynada görüntü daima odak ile ayna arasında oluştuğundan,
yansıyan ışınların uzantısı da odak ile ayna arasından geçer.

Özel Durumlar
Ayna formülleri kullanılarak özel konumlu cisimlerin görüntülerinin yerleri tespit edilir.
1.
Cisim çukur aynanın merkezinden f, aynadan 3f kadar uzaklıkta ise,
görüntü odakla merkezin tam ortasında; yani aynadan 3f/2 kadar
uzaklıkta olur. Görüntünün boyu cismin boyunun yarısı kadar olur. 2.
Cisim çukur aynadan 3f/2 kadar uzaklıkta ise, görüntü aynadan 3f kadar
uzaklıkta ve boyu cismin boyunun iki katı olur.
3.
Şekildeki gibi cisim çukur ayna ile odağın tam ortasında; yani aynadan
f/2 kadar uzakta ise zahirî görüntü f kadar uzakta olur ve boyu cismin
boyunun iki katı olur. 4.
Şekildeki gibi cisim tümsek aynadan f kadar uzakta ise, görüntü, ayna
ile odak noktasının tam ortasında, yani aynadan f/2 kadar uzaktadır.
Boyu ise cismin boyunun yarısı kadar olur. IŞIĞIN KIRILMASI
Işık
ışınları saydam bir ortamdan başka bir saydam ortama geçerken ışınların
bir kısmı yansıyarak geldiği ortama dönerken bir kısmı da ikinci
ortama, doğrultusu ve hızı değişerek geçer. Işığın ikinci ortama
geçerken doğrultu değiştirmesine ışığın kırılması denir. Kırılma Kanunları
1. Gelen ışın, normal ve kırılan ışın aynı düzlemdedir.
2.
Gelme açısının sinüsünün, kırılma açısının sinüsüne oranı her zaman
sabittir. Bu sabit, ikinci ortamın birinci ortama göre kırılma indisine
eşittir. Şekildeki açılara göre,
şeklinde
ifade edilir. Bu bağıntıya Snell bağıntısı denir. Bağıntıdaki sabit
değere ışığın havadan saydam maddeye girişte kırılma indisi veya sadece
ortamın kırılma indisi denir. Kırılma indisi saydam maddelerin ayırt edici bir özelliğidir.
Burada kırılma indisi bağıl kırılma indisi ve mutlak kırılma indisi olmak üzere ikiye ayrılır.
Işık kırılma indisi küçük ortamlardan büyük ortamlara geçerken normale yaklaşır.
Kırılma indisi büyük ortamlardan küçük ortamlara geçerken normalden uzaklaşır.
Kırılma
indisi büyük ortamlara çok yoğun ortam, kırılma indisi küçük ortamlara
az yoğun ortam denir. Buradaki yoğun kelimesinin özkütle ile ilgisi
yoktur.
Işık
az yoğun ortamdan çok yoğun ortama veya çok yoğun ortamdan az yoğun
ortama dik olarak geçerse doğrultusu değişmez, fakat hızı ve dalga boyu
değişir
Sınır Açısı ve Tam Yansıma
Işık
ışınları, kırılma indisi küçük ortamlardan büyük ortamlara hangi açı
ile gelirse gelsin normale yaklaşarak kırılır ve ikinci ortama geçer.
Işık ışınları çok yoğun ortamdan az yoğun ortama geçerken normalden
uzaklaşarak kırılır. Çok yoğun ortamdan az yoğun ortama gelen ışınlar
ikinci ortama her zaman geçemez. Ancak belli açılardan küçük açılarla
geldiği zaman geçer.

Sınır Açısı
Gelme
açısı büyüdükçe kırılma açısı da büyür ve ışığın kırılma açısı 90°
olduğu andaki gelme açısına sınır açısı denir. Eğer ışık ışınları sınır
açısından daha büyük açıyla gelirse ikinci ortama geçemez ve geldiği
ortama normalle eşit açı yaparak geri döner.
Bu olaya tam yansıma denir.
Örneğin, sudan havaya gelen ışınlar için sınır açısı 48°, camdan havaya gelen ışınlar için ise 42° dir.
Bu
iki örnekten de anlaşılacağı gibi ortamların kırılma indisleri
arasındaki fark büyüdükçe sınır açısı küçülür. Aynı sonuç Snell
bağıntısından da anlaşılabilir.
Işığın Paralel Yüzlü Ortamdan Geçişi
Işık
ışınları d kalınlığında paralel yüzlü bir cama şekildeki gibi
geldiğinde önce normale yaklaşarak, çıkışta ise normalden uzaklaşarak
kırılır. Kırılan ışın ile gelen ışın, birbirine paralel olur. Sadece
paralel bir kaymaya uğrar. Kayma miktarı camın kalınlığına ve q1 ve q2 açılarına bağlıdır. q2 ise ortamların kırılma indislerine bağlıdır.
Görünür Derinlik
Bulunduğumuz
ortamdan kırıcılık indisleri farklı saydam ortamlardaki cisimlere
baktığımızda, bulundukları yerlerden farklı yerlerde görürüz. Mesela
akvaryuma üstten bakıldığında balıklar yüzeye çok yakın görülür. Su
dolu havuza üstten bakıldığında, havuzun derinliği, olduğundan daha
yakın algılanır. Sonuç olarak az yoğun ortamdan çok yoğun ortamdaki
cisimlere bakan gözlemciler cismi daha yakında, çok yoğun ortamdan az
yoğun ortama bakan gözlemciler ise daha uzakta görür.
Şekilde
görüldüğü gibi az yoğun ortamdan çok yoğun ortama normal ya da normale
yakın yerden bakılırsa cisim gerçek yerinden daha yakında görülür.
Şekilde
ise çok yoğun ortamdan az yoğun ortama bakıldığında ise cisim gerçek
bulunduğu yerden daha uzakta görülür. Bunların sebebi, ışığın kırılarak
göze gelmesi ve gözün de kırılan ışınların uzantısında görmesindendir. Küresel Yüzeylerde Kırılma
Küresel
camlara gönderilen ışık camdan geçerken kırılmaya uğrar. Önce girişte
normale yaklaşır. Çıkarken de normalden uzaklaşarak kırılır. Burada
unutulmaması gereken olay, küresel yüzeylerde merkezden geçen bütün
doğruların normal olduğu ve normal üzerinden gelen ışınların
kırılmayacağıdır. Şimdi de bir kaç şekil üzerinde bu olayı inceleyelim.
Şekil
(e) de açı 45° den büyük olduğu için tam yansımıştır. Şekil (f) de ise
ışık yarım kürenin merkezine gelmesine rağmen normal üzerinden
gelmediği için kırılmıştır. Fakat çıkarken kürenin merkezinden geçecek
şekilde geldiği için normal üzerinden doğrultu değiştirmeden çıkar.
PRİZMALAR
Kesiti
üçgen şeklinde olan saydam ortamlara ışık prizması denir. Bu prizmada A
açısına tepe açısı ya da kıran açı denir. Bu açının karşısındaki kenara
da taban denir. Işık prizmalarda kırılma kanunlarına uygun olarak
kırılır.
Şekilde cam prizmaya gelen ışın normale yaklaşarak kırılır. Camdan havaya gelen ışın için q açısının sınır açısına göre kıyaslanmasıyla üç farklı yol izleyebileceği görülür. Tam Yansımalı Prizmalar
Kesiti
ikizkenar dik üçgen şeklinde olan camdan yapılmış prizmalara tam
yansımalı prizmalar denir. Çünkü bu üçgenin açıları 45°, 45° ve 90°
dir. Camdan havaya geçişte sınır açısı 42° olduğundan bu prizmaya
gönderilen ışık en az bir defa tam yansımaya uğrar.
Şimdi bu prizmaya gönderilen bir kaç ışığın izlediği yolları şekiller üzerinde görelim.
Şekillerdeki
sistemlerde görüldüğü gibi ışık, en az bir yüzeyde tam yansımaya uğrar.
Şekiller üzerinde de görüldüğü gibi ışınların, yüzeylerin normalleri
ile yaptıkları açı 42° den büyükse tam yansımaya uğrar.
Şekilde
görüldüğü gibi aynı prizmaya farklı iki ışık gönderildiğinde biri tam
yansımaya uğramasına rağmen diğeride tam yansımaya uğramamıştır.
Beyaz Işığın Renklerine Ayrılması
Aynı
saydam düzleme şekildeki gibi eşit gelme açılarıyla gönderilen kırmızı
ve mavi ışınların aynı miktarda kırılmadığı, mavinin daha çok kırıldığı
gözleniyor. Yani aynı ortam, farklı ışınlar için farklı kırılma
indisine sahipmiş gibi davranır.
Şekildeki
prizmaya gönderilen beyaz ışık renk karışımı olduğundan bu renkler
prizmadan geçerken farklı miktarlarda kırılırlar. En az kırmızı en çok
ta mor ışın kırılır. Renk
Güneş
ışığını bir prizmadan geçirdiğimizde renklerine ayrıldığını ve bu
renklerinde sırası ile kırmızı, turuncu, sarı, yeşil, mavi ve mor
olduğunu biliyoruz.
Cisimler
güneş ışığı ile aydınlatıldığında, üzerine bu renklerin karışımı olan
ışık düştüğünden, cisimler bunlardan bir kısmını yansıtırlar ve değişik
renklerde cisimler algılanır. Bir cisim güneş ışığındaki tüm renkleri
yansıtıyorsa beyaz, hiç birini yansıtmıyorsa siyah, herhangi bir rengi
yansıtıyorsa o renkte görünür.
Güneş
ışığındaki renklerden kırmızı, mavi ve yeşil renge ana renk denir. Bu
üç ışığın tek tek ya da değişik oranlardaki karışımı göze gelirse, göz,
cisimleri bu karışımlara göre değişik renklerde algılar. Bu üç rengin,
karışımları beyaz ışığı verir. Şekildeki venn şemasında bu durum
görülüyor. Aynı tabloyu incelersek kırmızı ve yeşil ışık göze gelirse
sarı, kırmızı ve mavi ışık göze gelirse magenta, mavi ve yeşil ışık
göze gelirse cyan olarak algılanır. Karışımları
beyaz rengi verebilecek iki renge tamamlayıcı renkler denir. Şekil (a),
(b), (c) de görüldüğü gibi kırmızı ile cyan (mavi - yeşil), yeşil ile
magenta (kırmızı � mavi) ve mavi ile sarı (yeşil � kırmızı) tamamlayıcı
renklerdir. Kısacası bu renklerin hepsinin içerisinde kırmızı mavi ve
yeşil olduğundan bu üç rengin karışımı beyaz olarak algılanır.
Cisimlerin Işığı Yansıtması
Bir
cisim güneş ışığındaki tüm renkleri yansıtıyorsa beyaz görünür. Buradan
anlıyoruz ki beyaz cisimler bütün renkleri yansıtıyor. Beyaz cisim,
beyaz ışıkla aydınlatılırsa beyaz, kırmızı ışıkla aydınlatılırsa
kırmızı, mavi ışıkla aydınlatılırsa mavi görünür. Dolayısıyla beyaz
cisimler hangi ışıkla aydınlatılırsa o renkte algılanırlar.
Bir
cismin rengi ana renklerden birisi ise, kendi rengini güçlü olarak
yansıtır ve bir de prizmadaki renk sırasına göre bir altı ile bir
üstündeki renkleri zayıf olarak yansıtır. Kendi rengi güçlü olduğundan
zayıf renkler görülmez. Mesela kırmızı ışık, kırmızıyı güçlü, turuncuyu
zayıf yansıtır. Mavi ışık maviyi güçlü, yeşil ve moru zayıf yansıtır.
Eğer
mavi kitabı yeşil ışık altında aydınlatırsak, yeşil mavinin komşusu
olduğundan zayıf olarak yansır. Fakat bu zayıf ışık gözü yeşil renkte
uyaramayacağından mavi kitap siyah görünür.
Cisim
güçlü ışıkların renginde görülür. Şekilde, güçlü ışıklar uzun oklarla
gösterilmiştir. Zayıf ışınlar ise kısa okla gösterilmiştir.

Işığın Filtrelerden Geçişi
Işığı
geçirebilen renkli saydam filtrelerden geçen ışığın renkleri ile filtre
rengindeki cisimden yansıyan ışıkların renkleri aynıdır. Yani kırmızı
filtre, kırmızı ışığı güçlü, turuncu ışığı zayıf geçirir. Mavi filtre,
mavi ışığı güçlü, yeşil ve mor ışığı zayıf geçirir. Sarı filtre, sarı
ışığı kırmızı ışığı, yeşil ışığı güçlü, mavi ışığı ise zayıf geçirir.
Şekilde
kırmızı filtreden kırmızı ışık güçlü, turuncu ışık ise zayıf geçer. Bu
ışınlarda mavi filtreden geçemez, mavi filtre siyah görünür.
Şekilde
sarı filtreden sarı, kırmızı ve yeşil renkler güçlü geçerken mavi ise
zayıf geçer. Bu renkler de yeşil filtreden geçerken yeşil güçlü, sarı
zayıf geçer ve filtre yeşil renkte algılanır.
Şimdi
kırmızı, yeşil, mavi, beyaz ve siyah zeminler beyaz ışıkla
aydınlatılırken bu zeminlere sarı filtre, cyan filtre ve magenta filtre
ile bakılırsa renklerin nasıl algılandığı şekilde gösterildiği gibidir.
Güçlü
olarak yansıyan ve geçen renkler algılanmaz Yüzeyden zayıf olarak
yansıyan veya filtreden zayıf olarak geçen ışık algılanmaz ve o renkte
görülmez
MERCEKLER
İki
küresel yüzey veya bir düzlemle bir küresel yüzey arasında kalan saydam
ortamlara mercek denir.
Şekildeki
gibi yüzeyler kesişiyorsa ince kenarlı mercek olur ki bu mercek üzerine
gelen bütün ışınları her iki yüzeyden kırarak asal eksenine
yaklaştırır. Mercekler yüzeylerin şekline göre iki tip olabilir. Şekildeki
gibi yüzeyler kesişmiyorsa bu merceklere kalın kenarlı mercek denir.
Kalın kenarlı mercek ışığı her iki yüzeyden kırarak asal eksenden
uzaklaştırır. Kısacası ince kenarlı mercekler ışığı toplar, kalın kenarlı mercekler ışığı dağıtır.
Bu durum merceğin kırılma indisinin ortamın kırılma indisinden büyük olması halinde mümkündür.
Aynalarda
olduğu gibi merceklerde de ışığın toplandığı nokta odak noktası ve bu
noktanın merceğe uzaklığı odak uzaklığıdır. Fakat burada odak uzaklığı
küresel yüzeylerin yarıçapının yarısı kadar değildir ve merceğin hem
sağından gelen ışınlar hemde solundan gelen ışınlar her iki yüzeyde de
eşit miktarda kırıldıkları için mercekten eşit uzaklıklarda
odaklanırlar. Bir mercekte odak uzaklığı; 1. Merceğin yapıldığı maddenin ve içinde bulunduğu ortamın kırılma indisine
2. Merceğin yan yüzeylerinin eğirilik yarıçapının büyüklüğüne ve cinsine (Çukur veya tümsek)
3. Kullanılan ışığın cinsine (Camın bütün ışıklar için kırıcılık indisi farklıdır.) bağlıdır.
Merceğin havaya göre odak uzaklığı, suya göre odak uzaklığından daha küçüktür. Merceğin
bulunduğu ortamın kırılma indisi artarsa odak uzaklığı da artar ve
ortamın kırılma indisi merceğin kırılma indisine eşit olduğunda, ışık
hiç kırılmaz. İster ince, isterse kalın kenarlı mercek olsun. Eğer dış
ortamın kırılma indisi merceğin kırılma indisinden büyük olursa, ince
kenarlı mercek kalın kenarlı mercek gibi, kalın kenarlı mercek de ince
kenarlı mercek gibi davranır.
Yani mercek karakter değiştirir.
Eğrilik
yarıçapı büyük olan merceğin odak uzaklığı daha büyüktür. Aynı boydaki
şişman merceğin odak uzaklığı zayıf merceğin odak uzaklığından daha
küçüktür. Ayrıca bir mercek ortadan ikiye bölünürse, bölünen
merceklerin odak uzaklıkları ilk durumdakine göre daha büyük olur.
Ortamların ışıklara karşı gösterdikleri kırılma indisi aynı değildir. Bunu prizmadan hatırlıyoruz.
nmor > .... > nkırmızı olduğundan odak uzaklığı ışığa göre de değişir.
Şekil
(a) ve (b) de görüldüğü gibi merceğin kırmızı ışığa göre odak uzaklığı,
mor ışığa göre odak uzaklığından daha büyüktür.
İnce Kenarlı Mercekte Özel Işınlar:
İnce
kenarlı mercekte özel ışın ve görüntüler çukur aynanın aynısıdır.
Sadece aynada yansıma, mercekte ise kırılma olayı vardır.
1. Asal eksene paralel gelen ışın, odaktan geçecek şekilde kırılır. 2. Odaktan geçecek şekilde gelen ışın, asal eksene paralel gider.
3.
Odak uzaklığının iki katı mesafede gelen ışın, yine odak uzaklığının
iki katı mesafeden geçecek şekilde kırılır. 4. Merceğin optik merkezinden geçecek şekilde gelen ışın doğrultu değiştirmeden gider.
Herhangi
bir ışının davranışını bulmak için şekildeki gibi ışına parelel ve
optik merkezden geçen bir yardımcı eksen çizilir. Sonra
gerçek eksenin odağından dikme çıkılır. Yardımcı odak bulunur ve ışın
bu odaktan geçirilir. Veya, ince kenarlı mercek asal eksene doğru,
kalın kenarlı mercek de asal eksenden uzaklaştıracak şekilde kırar. Bu
bilgiyi ve özel ışınları dikkate alarak yardımcı eksen çizmeden de
herhangi bir ışının izleyeceği yol bulunabilir.
İnce Kenarlı Mercekte Görüntü Çizimleri:
1.
Cisim 2F noktasının dışında ise görüntü F ile 2F arasında ters, gerçek
ve boyu cismin boyundan küçüktür.
2. Cisim 2F de ise görüntüsü 2F de ters, gerçek ve boyu cismin boyuna eşittir.
3. Cisim 2F ile F arasında ise görüntüsü 2F nin dışında, ters, gerçek ve boyu cismin boyundan büyüktür.
4. Cisim F de ise görüntüsü sonsuzda olur. 5. Cisim sonsuzda ise, görüntüsü F de, gerçek ve noktasaldır.
6. Cisim mercekle F arasında ise, görüntü cismin arkasında, düz, zahirî ve boyu cismin boyundan büyüktür. Kalın Kenarlı Mercekte Özel Işınlar:
Kalın
kenarlı mercekteki özel ışınlar ve görüntü çizimleri tümsek aynadaki
özel ışınlar ve görüntü çizimlerinin aynısıdır. Sadece tümsek aynada
yansıma, merceklerde ise kırılma neticesinde görüntüler oluşacaktır.
1. Asal eksene paralel gelen ışın uzantısı odaktan geçecek şekilde kırılır. 2. Uzantısı odaktan geçecek şekilde gelen ışın asal eksene paralel gidecek şekilde kırılır.
3. Uzantısı 2F noktasından geçecek şekilde gelen ışın yine uzantısı 2F noktasından geçecek şekilde kırılır.
4. Optik merkeze gelen ışın kırılmadan gider. Kalın Kenarlı Mercekte Görüntü Çizimi:
Şekilde
görüldüğü gibi cisim nerede olursa olsun görüntü her zaman cismin
olduğu taraftaki odakla mercek arasında düz, zahiri ve boyu cismin
boyundan küçük olur. Cisim merceğe yaklaştıkça görüntü de merceğe
yaklaşır ve boyu artar. Cisim sonsuzda iken görüntü odakta olur. Özel Durumlar
1.
Cisim ince kenarlı mercekten 3f kadar uzakta ise, görüntüsü mercekten
3f/2 kadar uzakta olur ve boyu cismin boyunun yarısı kadar olur.
2.
Cisim ince kenarlı mercekten 3f/2 kadar uzakta ise, görüntüsü mercekten
3f kadar uzakta olur ve görüntünün boyu cismin boyunun iki katı olur. 3.
Cisim ince kenarlı mercekten f/2 kadar uzakta ise, görüntüsü cisimle
aynı tarafta, mercekten f kadar uzakta ve görüntünün boyu cismin
boyunun iki katı olur
4.
Cisim kalın kenarlı mercekten f kadar uzakta ise görüntü mercekten f/2
kadar uzakta ve boyu cismin boyunu yarısı kadar olur.