Uyus_Sweeti
Genel Yetkili
Ruh Hali : 
Mesaj Sayısı : 392
Rep Puanı : 11970
Teşekkür Aldı : 11
Kayıt tarihi : 30/10/09
 Nerden : Kocaeli
 Lakap : Hacı
 | Konu: Osmanlı Donanma Gemileri  Paz Kas. 08, 2009 9:03 am | |
| OSMANLI DONANMASI GEMİ ÇEŞİTLERİ
TERSÂNE-İ ÂMİRE'DE İNŞA EDİLEN GEMİ ÇEŞİTLERİ VE KULLANILAN MUHTELİF GEMİLER
KÜREKLİ GEMİLER Çekdiri nevi’nden olan bu gemileri iki kısımda incelemek mümkündür.
I. Büyük Donanma Gemileri
2. İnce Donanma Gemileri ve Kayıklar.
1. BÜYÜK DONANMA GEMİLERİ
a) Firkate :
10-17 oturaklı olan firkatelerin her küreğini iki-üç kişi çekerdi.
Firkateler, aynı zamanda ince donanma sınıfından oldukları için
nehirlerde de kullanılmakta, süratli hareket ettiklerinden haber
getirip-götürmekteydiler.Muharebe zamanlarında firkatelere 80 hatta 100
levend konulmaktaydı.
b- Pergende :
Kürekle yürüyen ve yelkeni yardımcı olarak kullanan çekdiri nevi’nden
18-19 oturaklı, 33-40 zira uzunluğunda bir harp gemisi idi.
XVI.yüzyılda firkate ile aynı kabul edilmekteydi.
c) Kalyata:
42-48 zirâ uzunluğunda, 19-24 oturaklı çekdiri nevinden bir gemi olan
kalyata Tuna donanmasında da mevcut idi. Bilhassa takip hizmetinde
kullanılan kalyataların başlarında topu ve harp zamanlarında 220 kadar
cenkçisi bulunurdu. 893 (1498) senesinde bir kalyatada, bir baş topu, 2
darbzen ve 4 prangı vardı. Zilka'de 1109 ( II Mayıs 1698) tarihli
tezkireye göre bir kalyataya 255 yuvarlak veriliyordu.XVI. yüzyılda bir
kalyatada iki topçu neferi bulunuyordu.
d) Kadırga:
Kuruluş devrinden XVII.yüzyılın sonlarına kadar Osmanlı Donanmasındaki
harp gemileri içinde ençok kullanılan ve vurucu gücü teşkil edeni
kadırgalar idi. Bir Osmanlı kadırgasının iki bodoslaması arası 55-56
zira, ambar ağzı 22 karış, kıç yüksekliği 18 karış, baş yüksekliği 11
karış, kuşak yüksekliği 6 karış bir parmak idi.Kadırgalar gayet uzun ve
ensiz, kısmen su seviyesinde denecek kadar alçak ve hareketleri pek
seri idi.25 oturaklı olup her küreğini 4-5 kürekçi çekerdi. 35 gemici,
196 kürekçi ve 100 savaşçısı vardı. Baş tarafında üç tane olmak üzere
13 topu bulunurdu.
e) Baştarda:
26-36 oturaklı, her küreğinde 5-7 kürekçi bulunan ve kadırgaların büyük
tiplerinden olan baştardalar, mavnadan daha uzun, fakat daha alçak ve
küçük idiler. Büyüklükleri itibariyle orta baştarda, Paşa baştardası ve
Hünkar baştardası olarak üçe ayrılırlardı.
Kaptan Paşa
baştardası 36 oturaklı olup, 500 kürekçi, 216 savaşçı ve gemicilerle
birlikte 800 mevcutlu idi. Baş tarafında üç ağır ve yanlarda hafif
topları bulunurdu. Kalyonların ehemmiyet kazanmasından sonra Kaptan
Paşalar harp sırasında “baş kapudâne” denen kalyona binerlerdi.
aa)Orta Baştarda:
57 zira uzunluğunda ve 26 oturaklı olan orta baştardalar, XVII.
yüzyılda Kapudan Paşa Yedeği, Tersâne-i Âmire Kethudası ve Tersâne-i
Âmire Eminine ait idi.
ab)Paşa baştardası:Kapudan
Paşa'nın bindiği baştardanın uzunluğu 70-72 arşın olup, oturak sayısı
36, kürek sayısı 72 idi. Her küreğini yedişer kürekçi
çekiyordu.Kürekçiler arasında her mankada üçer cenkçi bulunurdu.Paşa
baştardasının mürettebatı 500 kürekçi, 216 cenkçi ile gemici, topçu ve
diğerleri 800'e ulaşıyordu.Bunların içinde denizcilikte mahareti olan
kıdemli bir reis baştardaya kumanda ederdi
ac)Baştarda-i Hümâyûn:Hünkar
gemisi de denilen Baştarda-i Hümâyûn, Padişahlar tarafından inşa
ettirilmekte, diğer gemilere nispetle süslü, tekne, direk, kürek ve
yelkenleri yeşile boyalı ve sancağının yeşil olması hasebiyle " yeşil
kadırga" olarak da bilinmekteydi. Bunlar da üç fenerli ve karpuz kıçlı
idiler.İlk defa Kanuni Sultan Süleyman tarafından Has Bahçe'de kurulan
Tersane'de yeşil baştarda inşa edilmiş, II.Selim ve 994(1586) senesinde
III.Murad, kapudân-ı deryası olan Kılıç Ali Paşa'ya aynı yerde bir
baştarda-i hümâyûn inşa ettirmişlerdi. Daha sonraları III. Mehmed ve
IV. Mehmed'in de birer baştarda yaptırdıkları bilinmektedir.
f) Mavna:
XV.asırdan itibaren Osmanlı Donanmasında kullanıldığını gördüğümüz
mavna, baştardadan daha geniş ve yüksek, 26 oturaklı, ekseriya iki ,
bazen üç direkli ve iki katlı olarak inşa edilen çekdiri nevi’nden bir
harp gemisi idi.Uzunluğu 65 zira, kıç yüksekliği 20 karış, baş
yüksekliği12,5 karış, kuşak yüksekliği 7,5 karış idi.52 küreğin her
birini 7 kişi çekmekte idi.Bütün mevcudu 600 kadar olurdu. 364
kürekçisi, 24 topu bulunurdu. Bir veya iki Lâtin yelken kaldırırdı.
2.İNCE DONANMA GEMİLERİ VE KAYIKLAR
a)Karamürsel:
Osmanlıların ilk çekdirisi olan Karamürsel gemisi daha, sonraları
nakliyede kullanılan bir buçuk direkli, sivri üçgen yelkenli,
güvertesiz küçük teknelerden ibaretti. Değişik şekillerde büyük tipleri
de yapılmıştı. İstanbul ve Marmara sahilleri arasında işleyen bu kayık
hem kürek hem yelkenle giderdi.
b-Şayka: Altı
düz ve enli. 20-50 savaşçı taşır.Bilhassa Özi, Dinyeper ve Tuna
nehirleriyle Karadeniz'de Osmanlılar ve Kazaklar tarafından kullanılmış
bir çeşit harp gemisidir. Üç topu bulunan şaykaların uzunlukları 17-33
zirâ arasında değişiyordu.
c)İşkampoye: Tuna'daki ince donanmadan
olan ve haberci gemisi olarak da kullanılan işkampoye, kürekli
gemilerdendi. Gemilerde asker nakledilen ve ağır işlerde kullanılan,
kürek ve yelkenle işleyen en büyük filikalara da işkampoye deniliyordu.
1108(1696-7) senesinde bir işkampoyenin mevcudu 74 kişi idi.1109
(1697- 'da ise, sadece kürekçi olarak 35 kişi bulunuyordu.
d)Üstüaçık:
Tuna donanmasından olan ve nakliyede kullanılan üstüaçıklarda bir
dümenci ve 8 kürekçi bulunuyordu.1102(1691)'de Tuna nehrinden deve,
katır ve ağırlık nakli için 40 üstüaçık temin edilmişti.
1109-10(1697-98)'da ise, Tuna'daki çeşitli iskelelerde 100 kadar
üstüaçık ve bunlarda 900 kürekçi ve dümenci bulunuyordu.
e)Aktarma:
Nehir gemilerinden olan ve tuna'da muhâfaza hizmetinde kullanılan
aktarma, gerektiği zaman donanmaya refakat ederdi. düşmandan zabtolunan
ve ganimet olarak yedekte getirilen gemilere de aktarma denilirdi.
f)Celiyye: Deniz ve nehirlerdeki nakliye gemilerindendi. Kızıldeniz'de hayvanların taşınmasında kullanılıyordu.
h)Kancabaş:
Kancaya benzediği için bu adı alan kancabaş, nehirlere girebilen ve
hafif filodan sayılan teknelerdendir.XVIII. yüzyılın başlarında sığ
yerlerde zahire, asker, mühimmat ve cephane taşımak için
kullanılıyorlardı.
ı)Palaşkerme: Hafif yelkenli bir filika idi. XVII. yüzyılda Tersâne-i Âmire'de devlete ait palaşkermelerin inşa ve yapılıyordu.
i)At Gemileri:
Hayvanların düşmemesi için baş ve kıç taraflarında çıtalı rampaları
olan ve nakliyede kullanılan at gemileri, bilhassa Üsküdar-İstanbul ile
Lapseki-Çardak-Gelibolu arasında atları ve her türlü teçhizatıyla
orduları naklediyorlardı.
j)Taş Gemileri:
XVI. VE XVII. yüzyıllarda Tersâne-i Âmire'ye ve diğer büyük inşaatlarda
kereste ve taş naklinde kullanılmak üzere inşa edilen taş gemilerinde
azablar mürettebat olarak bulunmakta, mîrî esirler de hizmet
etmekteydiler.
k)Top Gemileri:Bu
gemiler, at ve taş gemileri gibi nakliyede kullanılıyordu.893(1488)
senesinde Osmanlı donanmasında 10 top gemisi vardı. XVI. ve XVII.
yüzyıllarda Tersâne-i Âmire'de top gemileri inşa ve tamir edilmişti.
l)Borazan Gemileri: Üç ambarlı olan borazan gemileri, Tuna'da zahire ve odun naklinde kullanılıyordu.
m)Geç Gemisi ve Kayığı:
XVII. yüzyılda inşa ve tamirleri Tersâne-i Âmire'de yapılan, arka
direği ön direğinden küçük ve dümen çarkının önünde bulunan ve
nakliyede kullanılan iki direkli gemi idi.
n)Tonbaz: Yelkeni,
ikişer demiri ve kürekleri bulunan tonbaz, güvertesiz ve altı düz,
derelerde kullanılan kayık olarak da tarif edilmiştir. 1048(1638)'de
Karadeniz'de Kazaklara karşı savaşan Tersâne-i Âmire Kethüdası
Piyâle'nin emrinde 20 tonbaz vardı.
o)Melekse:
Küçük yelkenli gemilerdendi. Evliya Çelebi, bu gemilerin Çoruh nehri
kenarındaki kısa kavak ağaçlarından üç parça ile yapıldığını, etrafına
kalın kamış ve hasırların örüldüğünü ve Karadeniz'in fırtınalarına
gâyet dayanıklı olduğunu belirterek, başı-kıçı belli olmayan bu
teknelerin 100 adam aldığını yazmaktadır.
ö)At Kayığı:Timarlı
sipahinin nakli için Çardak ve Gelibolu arasında kullanılan küçük
mavna.Dört küreklidir.Üsküdar-İstanbul arasında ve Tuna nehrinde
kullanılan at kayıkları da, at gemileri gibi aynı hizmeti
görüyorlardı.Nitekim, 1102(1691)'de Tuna'da inşa olunacak 50 at kayığı
için, parası Tuna Kapudanı tarafından ödenecek kerestelerin yollanması
husûsunda Eflak Voyvodası'na emir gönderilmişti.
p)Ateş Kayığı:Yangın
olduğu zaman tulumbacıların yangın tulumbalarını İstanbul'dan Üsküdar'a
karşılıklı nakletmek için kullanılan üç veya dört çifte kayıklara ateş
kayığı deniliyor ve içinde dört kayıkçı bulunuyordu. Ateş kayıkları
Haliç'in Çardak iskelesinde dururlardı.
r)Menzil Kayığı: Haberleşmede kullanılan bir kayık idi.
s)Dolap Kayığı:
XVII.asrın başında Rodos limanının temizlenmesinde kullanıldığını
tespit ettiğimiz dolap kayıklarında sütün ve seren bulunduğundan başka
bir bilgiye sahip değiliz.
ş)Funda Kayığı: Bir geminin teknesi ilk yapıldığında, kurutmak için yakılan fundaları Boğaz'da karşıdan karşıya taşıyan kayıklar idi.
t)Sandal:
Bir gemide bulunan ve 7-12 arasında kürekleri olan kayıktır. Kalyon,
kalyata ve kancabaş gibi gemilerin sandallarının Tersâne-i Âmire'de
inşa edildiği görülmektedir.
u)Filuka:
Ekseriyetle harp gemilerinde bulunan, kürek veya yelkenle yürütülen
güvertesiz kayıklara filuka denilirdi. 1030-31(1621-22) tarihli bir
kayıkta Karadeniz filukalarında 9 kürekçi olduğu tespit edilmektedir.
ü)Uçurma: Süratli bir kayık olup hafif donanmaya dahildi.
v)Varna Beş Çiftesi: Hafif donanmadan beş çifte kürekli süratli kayık.
y)Çifte Kayığı: Bir çeşit nehir kayığı.
z)Brolik: Sığ yerlere girebilen hafif donanma gemisi. İçinde yedi savaşçı levent bulunurdu.
* )Çamlıca:Tuna’da işleyen nakliye gemilerinden.
*)Kütük:
Sığ sularda ve çıkarma işlerinde kullanılır, altı düzce, döşemeli, başı
kalkık ve içeriye bükülmüş gemi.Bugünkü mavnalara benzer. Çeşitli
nakliye işlerinde kullanılır. Tek kürekli ve yelkenlidir.
* )Şahtur:Hafif donanma gemilerindendi ve Fırat nehrinde eşya nakli içinde kullanılırdı.
* )Çekelve: İki direkli ve boyu on metre civarında olup büyük yük gemilerindendi.
* )Kırlangıç:
Hafif donanmanın haberleşme ve karakol hizmetlerini gören ve yüz
kişilik mürettebatı olan gemidir. Ayrıca tüccar kırlangıçları da
olurdu.
*)Gırab:Uzun, başı
sivri ve keskin bir ağır donanma gemisi.Güvertesi altında kürek
çekilirdi. Savaş gıyaplarının küpeşteleri gayet yüksek olurdu.
YELKENLİ GEMİLER
1. Kalyon
Üç direkli yelkenli harp gemileri olan kalyonlar, XV. asrın sonlarından
XVII. asrın ortalarına kadar daha çok nakliyede az sayıda da harp
gemisi olarak kullanılmışlar, nihâyet Girit seferinin başladığı
sıralarda ise tekâmül etmiş harp gemisi olarak donanmaya
katılmışlardır. Uzunlukları 43-64 zirâ arasında değişen kalyonlardan
iki ve üç ambarlı olanların iki ambarlılarında 58-80, üç ambarlılarında
80-112 top bulunmaktaydı. Bizde ilk olarak İkinci Bayezid devrinde
yapılmış olan kalyona “GÖKE” deniyordu ve 2 bin mevcutlu idi. Fakat
gerek kalyon, gerek barçaların rüzgârsız havada yürütülmeleri imkânsız
olurdu.
GÖKE, BARÇA, BURTON, KARAKA, KARAVELE, FIRKATEYN, KAPAK ve ÜÇ AMBARLI denen gemilerin hepsi kalyon çeşidindendir.
2. Burtun
XVII. asrın ortalarına doğru Osmanlı donanmasında kullanılmaya başlayan
burtun bir kalyon çeşidi idi. Kâtip Çelebi, kendi döneminde kalyon
olarak burtuların bulunduğunu zikreder.Burtunlar sefer sırasında
bilhassa erzak ve asker naklinde kullanılıyorlardı.1060(1650) senesinde
ise, Amasra’da 40-50 top çeken iki burtun kalyonu inşa edilmişti.
3.Barça
Barça, kalyon nevi’nden, altları düz, iki üç direkli nakliye ve harp
gemilerinde idi. XV-XVIII. asırlar arasında kullanıldığını gördüğümüz
barçaların 893(1488)'de 4 şayka topu, 12 baş topu, 12 büyük darbzen, 20
küçük darbzen ve 35 prangı olmak üzere 83 topu bulunuyordu.933-34
(1527-28)'de Tersâne-i Âmire'de sekiz barça tamir edilmişti.
4.Ağribar
Ağribar, harp gemisi olmaktan çok nakliye gemisi idi. Ancak, XV. asırda
bir ağribarda bulunan toplar, onun en azından o dönemde bir harp gemisi
olarak kullanıldığını göstermektedir. Nitekim , 893 (1488)'de bir
ağribarda 3 şayka topu, 6 baş topu, 4 büyük darbzen ve 16 prangı olmak
üzere 45 top bulunuyordu.
5.Ateş Gemisi
Düşman gemilerini yakmak için, içi yakıcı ve patlayıcı maddelerle dolu
olan ve çabuk alev alan ateş gemisi, çok eski devirlerden itibaren
kullanılmaya başlanmıştı. Ateş gemileri, içlerinde mürettebatı olduğu
halde hedefe doğru yelken açarak giderken, aynı zamanda içindeki
tayfalar da sürati arttırmak maksadıyla kürek çekerlerdi.Hızlı hedefe
yaklaşıldığında ise, mürettebat sandallara biner ve gemiyi ateşe
vererek uzaklaşırlardı. Ateş gemileri yelken ile de hareket ettikleri
için içinde kimse olmadan da rüzgar kuvvetiyle düşman gemileri üzerine
sürebilirlerdi.Ateş gemilerini yelkenleri sebebiyle kalyon sınıfından
saymak mümkündür.
6.Şolope
İki direğinde sübye denen iki küçük düz yelken bulunan ambarsız bir
gemi idi. Haberleşme için kullanılır, içinde 62 kişi bulunurdu. 12 topu
vardı.
7.Brik
Her iki direği kabasorta denen dört köşe yelkenli idi. Zamanın en
süratli harp gemisi olup ambarsızdı ve 70 mürettebatı vardı. Lumbarlı
olan küpeştelerinde 8 kadar top bulunurdu.
8.Uskuna
Birinci direğinde kabasorta ve ikincisinde sübye denen düz yelken bulunurdu. 16 kadar topu ve 90 mürettebatı vardı.
9.Şehtiye
Büyükleri üç, küçükleri iki direkli olup 200 kadar mürettebatı bulunurdu. Şitye de denirdi.
10.Korvet
Üç direkli büyük harp gemilerinden olup yalnız güvertesinde 20-30 topu
bulunurdu. 19. asır başlarında, gemi mürettebatı 174 kişi idi.
11.Fırkateyn
Üç direkli harp gemisidir. Hem güvertesinde hem de ambarında top
bulunurdu. Çeşitli büyüklüklerde olanı vardır. 30-70 topu bulunurdu.
Süratli hareket ederdi.
12. Kapak veya Kaypak
İki ambarlı harp gemilerinden olup güvertesinde ve her bordasında iki
sıra topu vardı. 80-110 topu bulunurdu. 800-1000 mürettebat ve savaşçı
taşırdı.
13.Üç Ambarlı
Kalyon sınıfının en büyüklerindendir. 17. asır sonlarında yapılmaya
başlandı. 110-120 topu ve 800-1000 arasında mürettebatı vardı. | |
|
